Stichting Archipel - Duinvoetlaan 9

Blog: Man van Taal, Hans van der Gaarden , website

Hoe klinkt een schilderij?

Goede Vrijdag wordt dit jaar voor mij bijzonder goed. Op die dag krijgt het project zijn bekroning dat ik heb ontwikkeld samen met initiatiefnemer Anneke Huitink van Stichting Archipel. Zij is de dirigente van het 24-koppige koor en strijkkwartet dat het passie-oratorium ‘Die sieben letzten Worte unseres Erlösers am Kreuze’ van Joseph Haydn uitvoert.

We geven dit concert in het Dordrechts Museum en bij elk van de zeven muzikale delen - de zeven kruiswoorden - toon ik een schilderij uit de collectie van het museum. Een schilderij waarin dezelfde gemoedsbewegingen te bespeuren zijn als die in de muziek klinken. Muziek ontmoet beeld en ik ben de moderator, ik geef de toelichtingen.

Haydn heeft ‘Die sieben letzten Worte’ in eerste instantie alleen voor orkest geschreven. Een priester sprak het kruiswoord waarna de muziek klonk. De zeven delen van het oratorium zijn als het ware gevoelsmatige overwegingen bij het kruiswoord. Later heeft Haydn de vocale partijen toegevoegd. Het koor geeft in beschouwende teksten commentaar op het kruiswoord van Jezus.

Het stuk begint bijna als een opera met een woelige, instrumentale ouverture waarin de emoties rond de kruisiging in kort bestek worden geschetst. In die introductie ‘hoor’ ik het schilderij de ‘Kruisiging van Christus’ uit 1554 van de Dordtse schilder Jacob Gerritsz. Bornwater. Op een voor die tijd ouderwetse, maar heel expressieve manier toont de schilder ons de drie kruisen die tegen een dramatische, Willinck-achtige lucht afgetekend staan.

Aan de voet van het kruis zien we taferelen die voorafgingen aan dit moment; de Judaskus, de Heilige Veronica, het vastspijkeren van Jezus met de twee moordenaars terzijde op een rots, wachtend op hun beurt. Verder is het een gekrioel van mensen, die verschillende emoties uitdrukken: wanhoop, stille ontzetting, betweterige wraakzucht, verwondering.

Na de ouverture volgen de zeven kruiswoorden en ‘strekt de muziek zich uit’. Er zit vaak een gebaar van reiken in de muziek, reiken naar de verlossing van de hemel, de hand reiken aan de vijanden, reiken naar je naasten. Er zit liefde in, mededogen, maar ook een aanmaning om alert te blijven, rechtop. Er is ontreddering, er is acceptatie, er is vertrouwen en het gevoel van loslaten.

De gemoedsbewegingen in de muziek worden op een verrassende manier gereflecteerd in sommige werken uit de collectie van het Dordrechts Museum. Vooral in de abstracte schilderijen zijn veel raakvlakken te vinden. In de abstractie word je niet gehinderd door de voorstelling, maar kun je de grote gevoelens uit de muziek herkennen in de compositie, de kleuren, de lijnen en de textuur van de verf.

Er is echter één kruiswoord dat heel nauw samengaat met een extreem realistisch schilderij. Dat is het zesde en kortste woord “Es ist vollbracht”. Daar sluit het surrealistische ‘Stilleven met appels en peren’ van Pyke Koch goed op aan. Nergens is de fysieke dood zo sterk aanwezig als hier; de massieve appels en peren zijn rijp, overrijp. Ze zijn mooi, maar geschonden. We zien laag licht, een dode tak op de voorgrond en heftig wuivende, gele bomen op de achtergrond. Turbulente witte wolken tegen een loodgrijze lucht.
 

De muziek van dit zesde kruiswoord ‘constateert’ in massieve akkoorden het einde van het leven. Maar in zachtere delen wordt ook perspectief geboden op iets dat deze realiteit overstijgt; misschien wel verlossing. Het harde realisme en het transcendente van het schilderij klinken door in de muziek.

Zo ontmoet muziek beeld. De rijkdom en gelaagdheid van de muziek wordt gespiegeld in de schilderijen. Of andersom. Op Goede Vrijdag 25 maart in het Dordrechts Museum.

Afbeeldingen van boven naar beneden:

- Pyke Koch, Stilleven met appels en peren, 1944 - 1946
- Jacob Gerritsz. Bornwater, Kruisiging van Christus, 1554