Kasteel Heukelum - Heidensweg 1

Kasteel Heukelum

Kasteel Heukelum, vanouds genaamd Merckenburg, is gelegen even buiten het oude vestingstadje Heukelum op de grens van Gelderland en Zuid Holland. De eerste vermeldingen dateren uit de middeleeuwen. Het was de roemruchte familie van Arkel die het kasteel liet optrekken kort voor het jaar 1286. Het werd een enorm bouwwerk met torens, een binnenplaats, dubbele gracht en een voorburcht.

   groot kasteel gravure.

Voordien stond er ook al een kasteel. Dit bouwwerk is enkele malen verwoest door Noormannen en Franken. Aan het verhaal dat Heukelum gesticht is door de romeinse held Hercules, verbasterd tot Herculum- Heukelum dient geen geloof gehecht te worden.

Waarom de bouw van dit sterke slot op de huidige plaats ? De Arkels streken hier neer nadat Kruisridder Jan van Arkel een visioen kreeg toen hij gelegerd was voor de muren van Jeruzalem. Niemand minder dan de aartsengel Gabriel verscheen na de overwinning op de muzelmannen boven de muren van Jeruzalem en zei "Gaat heen waar deze zwaan U brengt en bouw daar uw slot". Hij voer op zijn schip achter deze zwaan aan, en waar deze zich nestelde verrees het eerste slot van de Arkels. Als dank voor dit goddelijk teken sierde op elke burcht een vergulde zwaan de hoogste spits.

Kasteel Heukelum maakt deel uit van een serie van 9 burchten, die de positie van de familie letterlijk moesten versterken op de roerige grens tussen Gelre en Holland. Al deze burchten behalve Heukelum zijn verdwenen. De meeste kastelen zoals Hagestein en Everstein zijn tijdens de Arkelse oorlog (1401-1412) verwoest. Heukelum is de laatst overgebleven stamburcht van de familie van Arkel.

Heukelum was ten tijde van deze heren en vrouwen een hoge heerlijkheid. Een ministaatje met eigen munt, rechtspraak (halsrecht), windrecht, zwanendrift en collatierecht. Deze voorrechten zou het nog lang houden.

Via vererving kwam de Heerlijkheid in het bezit van de familie de Thiennes, graven van Rumbeke. Een familie met haar hoofdzetel in het nu Belgische plaatsje Rumbeke. In 1672, het rampjaar, trokken de troepen van Lodewijk XIV op naar Holland. Tegengehouden door de toen inderhaast ingerichte waterlinie plunderden en verbrandden deze alle bouwwerken ten zuiden van deze tijdelijke grens. Ook Heukelum, inmiddels een verouderde vesting, ontging dit lot niet. Kasteel en stad liepen zware schade op. Een wonder voorkwam toen echter dat de middeleeuwse poorttoren werd geslecht.

Generaal Turenne die toezag toe hoe zijn manschappen het kasteel leegroofden en de muren omtrokken was hevig geroerd toen deze zag hoe de zwaan, die als windwijzer altijd op de toren had gestaan, plots voor zijn voeten landde. Zonder een spatje modder op zijn koperen veren. Hij beval dat de toren gespaard bleef en het was deze zwaan die Jonkheer van Riemsdijk in 1921 terug vond bij een boom in het park nadat hij de memoires van Turenne vond op Chateau Vaux le Vicomte in Frankrijk. Inmiddels staat deze weer fier op de toren.

In 1732 werd de Heerlijkheid met toren gekocht door Johan van der Stel. Oud Gouverneur van Ambon en kleinzoon van Simon van der Stel, 2e Gouverneur van de Kaap de goede hoop. Hij en zijn broer Simon werden de nieuwe bewoners van Heukelum. Tegen de oude toren bouwden zij een voor die tijd modern dubbel Amsterdams grachtenhuis. Het is dit huis wat wij tegenwoordig zien. Een lange gang in het midden met links en rechts kamers.

In 1788 werd na het overlijden van Van der Stel de Heerlijkheid verkocht aan de familie van Gennep. Deze deden huis en Heerlijkheid op hun beurt in 1813 over aan Jonkheer Fabricius. Het waren roerige tijden. Tijdens de omwenteling in 1795 werden de heerlijke rechten afgeschaft en werd van Gennep een "gewoon" burger. De brief die hij ontving met deze mededeling van het stadsbestuur wordt nog altijd op het huis bewaard. De grote wapenschilden uit de kerk, gemaakt ter gelegenheid van huwelijken en sterfgevallen werden teruggebracht en sieren sindsdien de gangen van het kasteel. Onderscheidingstekenen zoals familiewapens waren niet meer toegestaan in het openbaar na 1795. De erven van Der Stel kregen te horen dat zij de arduinstenen wapens van de poortzuilen dienden te kappen. Tot op heden zijn deze stenen glad. Een nog altijd zichtbaar spoor van de toenmalige klassenstrijd ! In 1848 werden veel van de afgeschafte heerlijke rechten weer hersteld. Zoals vermeld bezat de heerlijkheid het Halsrecht. Hier is voor het laatst gebruik van gemaakt in 1772 toen Hendrik van der Sar veroordeeld werd tot de dood omdat hij ter afdekking van zijn inbraak brand gesticht had in het oude stadje. Meer dan 150 huizen werden verwoest. Niemand was hiervoor verzekerd en Heukelum verviel in grote armoede. Van der Stel maakte daarom korte metten met hendrik ! De stoel waarop toen recht gesproken werd staat nog altijd op het huis. Volgens de overlevering zouden zijn laatste resten nog onderin de gevangenis liggen, bang als men was dat hij terug zou komen...

Mr Adriaan Cornelis Fabricius, vrederechter uit Amsterdam, mocht zich in 1813 de nieuwe eigenaar noemen van kasteel Heukelum. Een sterk verouderd huis uit 1734. Adriaan liet in 1821 alle ramen vernieuwen. Geheel volgens de laatste mode. Dat wil zeggen met grote 8 dan wel 6 ruits vensters in plaats van de gebruikelijke kleine ruitverdeling. Het rijke rococo snijwerk op de poorttoren moest plaatsmaken voor een nieuwe omlijsting in strakke empirevormen. Ook het interieur werd aangepakt. De 2 salons aan de voorzijde kregen een nieuw plafond. Als gevolg van grote zettingen in de fundering moesten alle schouwen vernieuwd worden. De appelkelder kreeg een overkluizing met gewelven en er werd door aannemer Peek uit Amsterdam een bijzondere parketvloer aangebracht in de grote zaal. Deze zaal behield echter zijn oorspronkelijke wandbespanning van beschilderd grof geweven linnen.

  foto zaal

De familie Fabricius heeft veel voor de stad en het land gedaan. Freule Clara Fabricius de stad Heukelum in 1928 nog een enorm fortuin na. 10.000 gulden ten behoeve van de herbouw van de kerktoren die in de 17e eeuw als gevolg van een brand was ingestort. Tevens liet zij het interieur van de kerk uit ruime beurs restaureren en verrees er op haar kosten een nieuwe pastorie. Het Frans Hals Museum in Haarlem werd in 1888 verrijkt met een schenking van maar liefst 116 schilderijen waaronder vele van grote meesters zoals Frans Hals. Veel bleef er echter nog achter waaronder een groot stadsgezicht van de hand van J.W Bilders.

  de Fabricius kamer

Tot 1988 behielden de erfgenamen van Fabricius het eigendom van de Heerlijkheid. Een bijzondere bewoner was Baron Rudolph van Heeckeren van Brandsenburg. In de moeilijke periode na de oorlog en ten tijde van de wederopbouw wist hij Heukelum in ere te houden ten koste van grote persoonlijke offers. Dankzij Rudolph kon Heukelum in 1988, in zeer complete toestand, door zijn dochter overgedragen worden aan de familie Ruyten, de huidige bezitters van kasteel en landgoed.

  Herenkamer

Het tegenwoordige kasteel is een heel bijzonder compleet geheel van huis, inboedel, archief, en park. Het wordt bewoond en is door zijn kwetsbaarheid en kleinschaligheid niet geschikt om door grote groepen bezichtigd te worden. In het souterrain is een klein museum gevestigd waar zeldzame Heukelumse munten te zien zijn, tal van middeleeuwse en latere bodemvondsten, een fotoarchief en het omvangrijke huisarchief kan hier geraadpleegd worden.

  museum

Rondleidingen voor oudheidkundige verenigingen en serieus belangstellenden worden wel georganiseerd. Verzoeken hiertoe kunnen per post of email met motivatie ingediend worden en zijn altijd op afspraak.

Bijzonder zijn de oorspronkelijke gordijnen in de grote zaal. Deze zijn recent door een groep vrijwilligers hersteld.

  foto zaal